نشست علمی بررسی ابعاد حقوقی مقابله با توهین به مقدسات از منظر حقوق بین‌الملل با حضور رئیس مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست‌جمهوری، رئیس پژوهشگاه قوه قضاییه، دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی، معاون علمی پژوهشی مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست‌جمهوری و رئیس مرکز صلح و گفت‌وگو دانشگاه ادیان و مذاهب در مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست‌جمهوری برگزار شد.
به گزارش سایت ستاد حقوق بشر، حبیب‌زاده در ابتدا با اشاره به اینکه در غرب در مبحث آزادی بیان میان اظهارات تنفرآمیز و توهین به مقدسات تفکیک قائل می‌شوند و باید منطقی بودن این تفکیک مورد بررسی قرار بگیرد، گفت: در جلسات سازمان ملل موضوع تعیین مقدسات در حقوق بشر مورد بحث قرار گرفته است؛ حقوق بشر غربی بر مبنای انسانی و فردگرایی تعریف شده، اما آزادی‌ها و حقوق در اسناد بین‌المللی حقوق بشر اصول دیگری هم دارند؛ با وجود این، تفسیر غرب بر فردگرایی استوار است و آزادی بیان را نیز به گونه‌ای تفسیر می‌کنند که به اظهارات نفرت‌آمیز نرسد؛ آنها آنچه را تقدس دارد، از حقوق و آزادی‌های فردی جدا می‌کنند.
وی در ادامه ضمن تاکید به گریز غرب از احترام به مقدسات، اظهار داشت: آنها می‌گویند حقوق بشر متولی مقدسات نیست و آزادی بیان باید درباره توهین به مقدسات رعایت شود؛ در قوانین کشور‌های مختلف غربی فقط اظهارات نفرت‌آمیز جرم‌انگاری شده که مربوط به افراد و گروه‌ها است.
حبیب‌زاده، بیان کرد: آنچه در غرب در موضوع توهین به مقدسات و قرآن می‌گذرد، در چارچوب تعریف و تفکیک آنها از آزادی بیان هم نمی‌گنجد، بلکه روند جاری در غرب تحریک گروه‌هایی است؛ به نظر می‌رسد آنچه در توهین به مقدسات اسلامی در غرب می‌گذرد، بیان عقیده یا استدلال براساس آزادی بیان که به دنبال همزیستی است، نبوده و به هیچ وجه ذیل مفهوم آزادی بیان فردی هم نمی‌گنجد. نمی‌توان به آزادی فرد احترام گذاشت، اما عقاید و باور‌های او را مورد احترام ندانست.
رئیس مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست‌جمهوری، با بیان اینکه اظهارات نفرت‌آمیز در موارد متعددی رخ می‌دهد و یکی از این موارد، توهین به اعتقادات است، عنوان کرد: اسلامهراسی جاری در اروپا ناشی از توهین به مقدسات است؛ این نشان می‌دهد که تفکیک میان ارزش‌های مقدس با باورمندان به آن امکان‌پذیر نیست. تفسیر آزادی بیان در غرب می‌تواند به ایجاد تنفر منجر شود؛ نمی‌توان ادعای حمایت از اقلیت‌ها را داشت، در عین حال، با اقدام‌هایی آنها را تحریک به خشونت کرد؛ این وضعیت خلاف فلسفه آزادی بیان است.
حبیب زاده در بخشی دیگر با اشاره به اینکه آزادی بیان با همه اهمیتی که دارد باید در کنار آزادی مذهبی تعبیر و تفسیر شود و آزادی داشتن عقیده جزو حقوق بنیادی بشر است، گفت: در حالی که آزادی بیان چنین وجهی ندارد؛ زیر سوال بردن آزادی عقیده از طریق آزادی بیان، به چالش‌های متعددی می‌انجامد که نمونه آن حمله افراط‌گرایان است؛ توهین به مقدسات نمی‌تواند جدای از اظهارات نفرت‌آمیز تلقی شود و از آنجایی که اینگونه اظهارات در کشور‌های غربی جرم‌انگاری شده است، این یک دوگانگی را ایجاد می‌کند که برای خود غربی‌ها چالش‌های زیادی رقم زده است.
تاکید بر تمرکز روی موضوع اسلام هراسی
حجت الاسلام والمسلمین مظفری، رئیس مرکز صلح و گفت‌وگو دانشگاه ادیان و مذاهب دیگر سخنران این نشست نیز ضمن جنجالی خواندن موضوع توهین به مقدسات در حقوق بین‌الملل، گفت: این موضوع در صلح بین‌المللی و حقوق بشری اهمیت دارد و بر روابط کشور‌های غربی با دولت‌های اسلامی تاثیرگذار است؛ مقابله با گفتار اهانت‌آمیز و توهین به مقدسات در بحث‌های آزادی بیان و نژادپرستی در حقوق بین‌الملل قابل بررسی است؛ ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق آزادی و حقوق سیاسی در ماده ۲۰ همین میثاق اشاره شده که چه محدودیت‌هایی بر این اصل وجود دارد؛ توهین به مقدسات باید در چارچوب این محدودیت‌ها بررسی شود؛ بخشی حقوق بین‌المللی تاکید دارد که کشور‌ها باید هرگونه تبلیغ و توصیه نژادی را ممنوع کنند.
وی در ادامه با اشاره به ورود این موضوع به کنش‌های اجتماعی، اظهار داشت: کمیته کنوانسیون ضد نژادپرستی تاکید دارد که تنفر نژادی خطرناک است. با رشد اسلامهراسی در غرب از دهه ۱۹۸۰ کشور‌های اسلامی به موضوع آزادی بیان حساس شدند؛ ماده ۲۲ حقوق بشر اسلامی مشابه ماده ۲۲ اعلامیه حقوق بشر و ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی به موضوع آزادی بیان پرداخته است و ابعاد و حدود و ثغور آن را مشخص می‌کند؛ ممنوعیت اهانت به مقدسات و ارزش‌های یک جامعه در اعلامیه حقوق بشر اسلامی مورد توجه و تاکید قرار گرفته و این موضوع را جزو محدودیت‌ها در بحث آزادی بیان می‌داند.
مظفری دامه داد: اعلامیه حقوق بشر اسلامی به‌صورت مبسوط موضوع آزادی بیان و محدودیت‌ها و تبعیض نژادی را بررسی کرده است. در اواخر دهه ۱۹۹۰، کشور‌های اسلامی و غربی در موضوع تجلیات توهین به مقدسات اسلامی و اسلامهراسی به چالش خوردند، کشور‌های اسلامی در این زمان توهین به مقدسات را به چارچوب معیار‌های بین‌المللی حقوق بشری بردند و سازمان همکاری اسلامی قطعنامه ممنوعیت توهین به ادیان را به کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل ارائه کرد تا این موضوع را وارد اسناد بین‌المللی حقوق بشر کند؛ اما این قطعنامه که با عنوان مقابله با توهین به ادیان ارائه شد، در قالب مقابله با نژادپرستی تنظیم شد؛ این قطعنامه از سال ۱۹۹۹ مرتبا تکرار شد و در سال ۲۰۰۵ سازمان همکاری اسلامی این قطعنامه را به مجمع عمومی سازمان ملل برد و در آنجا هم تصویب کرد.
وی این اقدام را موفقیت بزرگی خواند و گفت: اتحادیه اروپا پس از تصویب این قطعنامه برای جلوگیری از ورود این قطعنامه‌ها به‌عنوان قوانین عرفی وارد عمل شد و حقوق بشر را موضوعی فردی خواند که از خود فرد و نه عقیده آنها دفاع می‌کند؛ در سال‌های بعد براساس مصالحه میان کشور‌های اسلامی و غربی، قطعنامه ۱۶۱۸ صادر شد، اما رویدادهای پس از تصویب این قطعنامه به معنای عدم مقابله با اسلامهراسی نبود؛ تشدید اسلامهراسی در اروپا سبب شد تا کشور‌های اسلامی موضوع اسلامهراسی را در قطعنامه‌های شورای حقوق بشر و مجمع عمومی سازمان ملل مورد شناسایی قرار دهند.
رئیس مرکز صلح و گفت‌وگو دانشگاه ادیان و مذاهب با اشاره به اینکه سازمان همکاری اسلامی در سال ۲۰۲۰ اعلامیه حقوق بشر اسلامی را تغییراتی داد و تلاش کرد این اعلامیه را با اعلامیه حقوق بشر و معیار‌های بین‌المللی تطبیق دهد، اما موضع خود را در موضوع آزادی بیان تغییر نداده و تاکید شدیدتری بر آن قرار داد، گفت: آنچه را ما در موضوع ممنوعیت توهین به ادیان و مقدسات در قالب قطعنامه‌ها می‌بینیم، مورد اعتراض کشور‌های غربی است و آنها همچنان به این ۲ مفهوم اعتراض می‌کنند تا مانع تبدیل شدن آنها به قواعد عرفی شوند؛ از این رو ما باید به‌جای تاکید بر ممنوعیت توهین به مقدسات، از مفهوم مقابله با اسلامهراسی استفاده کنیم که دست‌کم در چارچوب اتحادیه اروپا پذیرفته شده است؛ اسلامهراسی هم به معنای تبعیض علیه مسلمانان و هم به معنای خصومت علیه اسلام است؛ اسلامهراسی کاملا مفهوم جاافتاده‌ای است و باید ما بر آن تاکید داشته باشیم؛ همچنین در گزارش‌های رسمی اتحادیه اروپا به تاثیرات سوء اسلامهراسی اشاره شده است.
دوگانگی منظومه فکری غرب در مواجهه با موضوع مقدسات اسلامی از جهات تئوری و عملی
ضیایی‌فر، دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی در بخشی دیگر محور‌های مختلفی را در موضوع مقابله با توهین به مقدسات مورد بررسی قرار داد و گفت: باید از شعارزدگی پرهیز کرد و بحث علمی را برای دستیابی به نتیجه موثر در دستور کار قرار داد؛ نباید به جواب دادن به موج‌های تبلیغاتی بسنده کرد و باید دغدغه‌های انسانی را در این باره در اولویت قرار داد.
وی با اشاره به وقایع اخیر غزه، اظهار کرد: در حال حاضر حقوق و سیاست بین‌الملل در هم آمیخته شده‌اند و مناسبات قدرت و جهانی را باید در مسائل مختلف مدنظر قرار دارد و موضوع توهین به مقدسات هم از این قاعده مستثنی نیست؛ در مناسبات حقوقی می‌توان موضوع مذکور را در قواعد سخت بین‌المللی شامل اسناد لازم‌الاجرا و کنوانسیون‌های بین‌المللی و امثالهم بررسی کرد؛ این موضوع را در اسناد نرم مثلا در قطعنامه‌های مجمع عمومی می‌توان بررسی کرد؛ قطعنامه‌های متعددی در این باره تصویب شده است و برخی از بند‌های آنها قابل استناد هستند؛ کشور‌های اسلامی قطعنامه‌های مختلفی در مجمع عمومی سازمان ملل ارائه و تصویب کرده‌اند که یکی از آنها قطعنامه ارائه شده در مجمع عمومی از سوی سازمان همکاری اسلامی در ۲۰۱۲ است.
دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی ضمن اشاره به قطعنامه‌های مختلف درباره ممنوعیت توهین به مقدسات در سطوح مختلف جهانی و بین‌المللی و اقدام‌های صورت گرفته از سوی اتحادیه اروپا در ارتباط با این موضوع، بیان کرد: اتحادیه اروپا این قطعنامه‌ها را از مناظر دیگری مانند نژادپرستی مورد توجه قرار داده است؛ رویه‌های قضایی متعددی نیز در این باره وجود دارند؛ این مجموعه حقوقی در اختیار ما است و ما باید از آنها در موضوع مقابله با توهین به مقدسات استفاده کنیم؛ این ابزار اگرچه بسیار مهم است، اما موضوع مذکور فقط با ابزار‌های حقوقی قابل حل نیست و باید ابزار‌های دیگر مانند گفت‌وگو و توجه به مناسبات جهان مورد استفاده قرار بگیرند.
به گفته ضیایی‌فر، منظومه فکری غرب در مواجهه با موضوع مقدسات اسلامی را از جهات تئوری و عملی دچار دوگانگی است؛ آنها از یک طرف بر آزادی بیان تاکید می‌کنند و از طرف دیگر در مواجهه با توهین به مقدسات اسلامی موازین خود را نادیده می‌گیرد و حتی شخص هتاک را تحت حمایت پلیس قرار می‌دهد؛ حتی بنا به اصول و رویه‌های دیوان اروپایی حقوق بشر هم این اصل حمایت از آزادی بیان نیست.
دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی، اظهار داشت: اروپا حتی در موضوع استفاده از مفهوم اسلامهراسی نیز دچار دوگانگی است و برخی‌ها در اروپا حاضر به استفاده از مفهوم اسلامهراسی نیستند، اما برای حملات نفرت‌آمیز علیه یهودی‌ها از یهودی‌ستیزی استفاده می‌شود؛ بنابراین تعارض و دوگانگی در این موضوع در منظومه فکری اروپایی‌ها وجود دارد؛ اروپایی‌ها حتی در صورت متحمل شدن هزینه در این موضوع مانند آنچه برای تحریم کالاهایشان در پی توهین به مقدسات اسلامی شاهد بودیم، عقب‌نشینی می‌کنند.
وی ضمن تاکید بر تجلی دوگانگی منظومه فکری اروپا در همه حوزه‌های حقوق بشری، عنوان کرد: اروپایی‌ها در رویه‌های قضایی تاکید می‌کنند که موارد توهین به مقدسات را باید به‌صورت موردی بررسی کرد؛ ظاهرا در نهاد‌های حقوقی اروپایی قائل به گستردگی دامنه تفسیری دولت‌ها هستند؛ این امر جای بده بستان‌های سیاسی و ابزار‌های حقوقی را باز می‌کند؛ نکته دوم اینکه، شکل ابراز بیان در رویه‌های اروپایی‌ها به کرات مورد توجه قرار گرفته است؛ ما باید روی اشکال توهین به مقدسات تاکید کنیم، زیرا این اشکال در رویه‌های قضایی اروپایی‌ها هم ممنوع است؛ نظریه‌های قبلی اروپایی‌ها با خواسته‌های ما نزدیکی زیاد داشت، اما فضای فعلی کنوانسیون‌ها و کمیسیون‌های حقوق بشری همدلی با دیدگاه‌های سکولار است و وزنه به آن سمت سوق یافته است؛ دولت‌های اسلامی نباید منفعل باشند.
بررسی موضوع توهین به مقدسات از منظر حقوق بین الملل
حجت الاسلام والمسلمین هادی، رئیس پژوهشگاه قوه قضاییه، در بخشی دیگر از نشست علمی ابعاد حقوقی مقابله با توهین به مقدسات از منظر حقوق بین‌الملل، گفت: موضوع نشست از موضوع‌های نوظهور در حقوق بین‌الملل است و ما هم دچار فقر ادبیات در این زمینه هستیم.
وی افزود: توهین به مقدسات در عرصه داخلی با قانون مجازات سال ۱۳۷۵ مورد توجه قرار گرفته است و برای این موضوع مجازاتی را در نظر گرفته است؛ در چند ماده قانون ۱۳۹۲ هم موضوع بار دیگر مورد توجه قرار گرفت.این موضوع به شکل اثباتی در کنوانسیون‌های حقوق بشری مورد بحث قرار نگرفته است؛ یعنی در ۱۰ مقرره موجود در این زمینه بحثی از توهین به مقدسات نیست؛ فقط در برخی بند‌هایی از میثاق مانند بند‌های ۱۹ و ۲۰، بحث‌های سلبی در این باره مطرح شده است که هدف آنها هم موضوع‌هایی مانند حفظ نظم عمومی است؛ فضای اسناد و ادبیات حقوق بشری در بحث دیت و مذهب کلا سلبی است.
حجت الاسلام والمسلمین هادی، اضافه کرد: در حوزه اسناد حقوق بشردوستانه شرایط متفاوت می‌شود؛ این اسناد به کرات از واژه‌های دین و دینی استفاده می‌کنند و بحث‌های مذهبی مکررا تکرار شده‌اند؛ میزان فراوانی بحث‌های مذهبی از جمله اماکن، مراسم، کتاب‌ها، ... در اسناد بشردوستانه مانند کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو بسیار بالا است و این موضوع باید مورد توجه قرار بگیرد.
رئیس پژوهشگاه قوه قضاییه درباره اقدام‌های ایجابی صورت گرفته در این زمینه به قطعنامه مجمع حقوق بشر درباره توهین به مقدسات اشاره کرد و گفت: یکی از موارد جالب این قطعنامه گستردگی توجه به مصادیق مقدسات است؛ این قطعنامه همچنین توهین به مقدسات را ناقض حقوق بین‌الملل و حقوق بشر می‌داند و همین موضوع با مخالفت جدی کشور‌های غربی مواجه شد؛ این نخستین بار است که توهین به مقدسات در یک قطعنامه نقض حقوق بشر و حقوق بین‌الملل خوانده شده است و از این منظر توجه به این قطعنامه اهمیت بسیاری دارد.
حجت الاسلام والمسلمین هادی با اشاره به اینکه حساسیت ما درباره قرآن تضمین‌کننده حساسیت ما درباره دیگر کتاب‌های آسمانی است و توهین به قرآن را توهین به همه کتاب‌های دینی پیش از قرآن می‌دانیم، بیان کرد: اقدام‌های هتاکانه نباید زیاد مورد حساسیت قرار بگیرند و پررنگ شوند، اما مقابله با شکل سازمان‌دهی شده توهین‌ها لازم و ضروری است؛ وقتی دولت‌ها و کشور‌ها پشت چنین اقدام‌هایی باشند، مقابله باید سازمان‌یافته باشد و جلوی تکرار این روند گرفته شود؛ این واکنش توصیه خود قرآن نیز است.